1. Temel Kavramlar

1.1. Birim fiyat

Birim fiyat, birim imalat için öngörülen fiyatı ifade etmek üzere kullanılan bir kavramdır. Daha açık anlatımla birim fiyat, bir imalatın adet, kg, m, m2, m3 biriminin fiyatıdır. Bu anlamda birim fiyat, örneğin 1 m3 betonun, 1 m2 duvar yapımının, 1 metre fore kazık yapılmasının veya montajı dahil 1 adet klimanın fiyatını ifade etmek üzere kullanılan genel bir kavramdır. 

4734 sayılı Kanun kapsamındaki yapım işleri, teklif birim fiyatlı işler ve anahtar teslimi götürü bedelli işler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Bu durum, birim fiyat ifadesinin sadece teklif birim fiyatlı işlerde söz konusu olacağı şeklinde bir düşünce akla getirebilecekse de, bu doğru değildir. Zira, birim imalatın fiyatını ifade etmek üzere kullanılan birim fiyat, hem teklif birim fiyatlı hem de anahtar teslimi götürü bedelli tüm inşaat işlerinde söz konusu olmaktadır.

Birim fiyat, teklif birim fiyat üzerinden ihale edilen yapım işlerinde teklif aşamasında birim fiyat teklif cetveli kapsamında idareye sunulmakla birlikte, anahtar teslimi götürü bedelli işlerde birim fiyatın teklifle birlikte sunulması söz konusu olmamaktadır. Anahtar teslimi götürü bedelli işlerde birim fiyatlar, sadece aşırı düşük teklif sahipleri tarafından hesap cetveli kapsamında idareye sunulmaktadır.

1.2. Kamu Birim Fiyatı

Birim fiyatın genel bir anlam ifade ettiği belirtildikten sonra, özel bir anlam taşıyan “kamu birim fiyatı” ifadesinin açıklanması gerekmektedir. Kamu birim fiyatı, kamu kurum ve kuruluşları tarafından belirlenerek her yıl yayımlanan birim fiyatları ifade etmektedir. Birim fiyat belirleyerek yayımlayan birden fazla kamu kurum ve kuruluşu bulunmakta olup, bunların başında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı gelmektedir.

Birim fiyat yayımlayan diğer kamu kurum kuruluşlarından bazıları ise şunlardır: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, İller Bankası A.Ş., Milli Savunma Bakanlığı, TEDAŞ. Bu kurumlar, faaliyet gösterdikleri alanın gerektirdiği birtakım iş kalemleri için birim fiyatlar belirlemektedir. Bu kurumlar kendi görev alanlarını ilgilendiren hususlarla ilgili birim fiyat belirlerken, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanan rayiçleri de büyük oranda dikkate almaktadır.

Kamu kurumları tarafından yayımlanan birim fiyatlar yüzlerce hatta binlerce adetten oluşabilmektedir. Örneğin, Çevre Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanan 2014 yılı İnşaat Birim Fiyatları 1770 adet imalat kaleminden oluşmaktadır. Bu nedenle, kamu kurum kuruluşları tarafından yayımlanan birim fiyatların her biri ayrı bir poz numarası ile kodlanmıştır. Bu poz numarası bir anlamda o imalatın kimlik numarasıdır ve o imalatın yapım şartlarını da içerir.

Her yıl yayımlanan kamu birim fiyatlarına % 25 müteahhit kârı ve genel giderler dahildir. Buna göre, yayımlanmış birim fiyat o imalatın piyasa fiyatını göstermektedir.

Birim fiyat listesinde yer alan fiyatlara KDV dahil değildir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca yayımlanmış olan Genel Teknik Şartnameler ise birim fiyat ve tariflerinin tamamlayıcısıdır.

Birim fiyat yayımlayan kuruluşların başında gelen Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, birim fiyatlara ilaveten bu birim fiyatlara dayanak teşkil eden analiz, alt analiz, yardımcı analiz ve inşaat rayiçlerini de yayımlamaktadır.

Esasen kamu birim fiyatı, bu fiyata dayanak teşkil eden analiz çalışması kapsamındaki alt analiz, yardımcı analiz ve inşaat rayiçlerinin kullanılması suretiyle hesaplanmaktadır. Dolayısıyla, aşağıda sırasıyla, analiz, alt analiz, yardımcı analiz ve rayiç kavramları açıklanacaktır.

1.3. Analiz

Analiz, birim imalatın (m2, m3, kg gibi) üretilebilmesi için kullanılan kaynakların nitelik ve miktarlarının ayrıntılı dökümüdür. Başka bir anlatımla, birim imalatı oluşturan girdilerin (bileşenlerin) daha ayrıntılı olarak tespiti için yapılan çalışmaya “analiz” denilmektedir.

Ayrıntılı bir analize dayalı olarak belirlenen birim fiyat daha gerçekçi olmaktadır. Analiz yapılırken, birim imalatı oluşturan girdiler önce ana başlıklar halinde gruplandırılmakta (malzeme, işçilik, makine vb.), daha sonra her bir grubun ayrıntıları tespit edilmeye çalışılmaktadır.

Birim imalatın fiyatına ilişkin analiz oluşturulurken, alt analizlerden, yardımcı analizlerden ve rayiçlerden faydalanılır.

Örneğin, Y.17.136 poz numaralı “Ocak taşı ile blokaj yapılması” için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanmış 2013 yılı birim fiyatı 42,48 TL olup, bu iş kaleminin yayımlanmış analiz formatı aşağıdaki şekildedir.

16.002 poz numaralı 200 dozlu demirsiz betonun Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanmış analizi ise aşağıdaki gibidir:

Analizde bulunan kaynak miktarlar ile rayiç bedeller çarpılmak suretiyle hesaplanan birim imalat maliyetine, öngörülen kar eklenerek teklif edilen bedel bulunmaktadır.

Paçal analiz

Paçal analiz, bir iş kaleminin, kendi başına ayrı analizleri olan birden çok iş kaleminden oluşması durumudur. Dolayısıyla paçal analiz detayında girdi cinsleri değil, iş kalemleri yer almaktadır. Paçal analiz kapsamında yer alan iş kalemlerinin detayına inilerek girdi cinslerine ulaşılmaktadır. KGM/6340 poz numaralı “Bakım İçin Asfalt Betonu Binder Karışımı Temini” iş kalemi paçal analize örnek gösterilebilir. 

1.4. Alt analiz

Alt analiz, analiz kapsamındaki bir bileşenin hesaplanmasına dayanak teşkil eden analiz şeklinde tanımlanabilir.

Yukarıda verilen örnekten hareketle, Y.17.136 poz numaralı “Ocak taşı ile blokaj yapılması” iş kaleminin analizi kapsamındaki bileşenlerden birisi olan “Ocakta hazırlanan taş 08.021(Y)” ile “Kazıcı yükleyici (100 HP) 03.520(Y)” alt analiz kategorisine girmektedir.

Söz konusu bileşenler alt analiz kategorisinde yer aldığından, haliyle bu bileşenlere ilişkin de Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanmış ayrı bir birim fiyat ve analiz bulunmaktadır. Bu şekilde, iş kalemine ilişkin birim fiyat, rayiçlere kadar uzanmaktadır.

1.5 Rayiçler

İnşaat rayiçleri, analizlere dayanak teşkil eden birim işçilik, malzeme ve makineye ilişkin Çevre Şehircilik tarafından öngörülen piyasa fiyatı şeklinde tanımlanabilir. Birim fiyatlar analizlere, analizler ise temelde rayiçlere dayanmaktadır. Rayiçler (tesisat rayiçleri hariç) kar hariç fiyatlardır.

Örneğin 01.003 poz nolu “Fayans kaplama ustası” için 2013 yılı için belirlenmiş rayiç 6,40 TL (saat) ’dir. 

04.002/1A poz nolu “Çakıl (Elenmesi gerekmeyen iri agrega)” için belirlenmiş rayiç 2013 yılı için 3,48 TL (m3)’dir.

04.008 poz nolu “Portland çimentosu (Torbalı)” için belirlenmiş rayiç 2013 yılı için 110,00 TL (ton)’dir.

03.001 poz nolu “Ekskavatör ve dragline tipi makinalar 100 HP (1Yd3)” için belirlenmiş rayiç 2013 yılı için 148.000,00 TL (adet)’dir.

Birim fiyat; imalatın bir biriminin (adet, kg, m, m2, m3) fiyatı iken, rayiç; birim fiyat hesabında kullanılan birim işçilik, malzeme ve makinenin fiyatını ifade eder.

Kaynak: Uslu, Yusuf; Demirel, Salim, Kamu İhale Hukuku ve Yapım İşleri İhaleleri, Ekim 2014