MEMURLARIN İSTEĞİ İLE EMEKLİ OLABİLCEĞİ DURUMLAR (Mali Hukuk Sayı: 165, Mayıs-Haziran 2013)

1. GİRİŞ

Memurların istekle emeklilik durumları emeklilik için gerekli çalışma süresi yani hizmeti ve yaşı tamamladıktan sonra mesleklerine göre yaş hadlerine kadar çalışacakları sürede talepleri ile emekliye ayrılmalarıdır. Sosyal güvenlik sisteminde köklü değişikliklere yol açan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 2008 yılı Ekim ayı başında yürürlüğe girmesiyle birlikte çalışanlar ve özellikle memurlar için yeni bir dönem başlamıştır. Memurlar 15.10.2008 tarihi milat olarak kabul edilmiş ve bu tarihten önce memuriyete başlayanlar ile daha sonra memuriyete başlayanların emeklilik hakları tamamen farklı şartlara bağlanmıştır. Memurlardan 15.10.2008 tarihinden önce göreve başlayan ve Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunanlar hakkında 5434 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaya devam edilecek olup bu tarihten sonra memuriyete başlayanlar hakkında ise 5510 sayılı Kanun hükümleri uygulanacaktır. Bu kapsamda da 15.10.2008 tarihinden önce memuriyeti olanlar 5510 sayılı Kanunun geçici 4. maddesi kapsamında 4/1-c sigortalısı sayılmakla birlikte bu tarihten sonra göreve başlayanlar 5510 sayılı Kanunun 4. maddesi uyarınca zorunlu olarak 4/1-c sigortalısı olmaktadırlar. Memurların göreve başlama tarihlerine göre tabi oldukları mevzuatın farklı olarak belirlenmesi bazı haklarının da farklı olmasına yol açmaktadır. Bu durum da memurlar ile özellikle kamu kurumları uygulayıcılarını bazı işlemlerde tereddüde düşürmekte hatta yanlış uygulamalara da sevk edebilmektedir.

2. EMEKLİ SANDIĞINDA İSTEKLE EMEKLİLİK

Memurlardan 15.10.2008 tarihinden önce Emekli Sandığı iştirakçiliği olması nedeniyle 5510 sayılı Kanunun geçici 4 ncü maddesi uyarınca haklarında 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu uygulananların istekle emekliliklerini,

• Yaş ve hizmetin tamamlanması nedeniyle istekle emeklilik,
• İstekle yaş haddinden emeklilik,
• Sağlık nedeniyle engellilerin istekle emekliliği,

Olmak üzere üçe ayırmak mümkündür^[1].

2.1. Emekli Sandığında Hizmet ve Yaş Şartının Tamamlanması İle İstekle Emeklilik

Emekli Sandığında 08.09.1999 tarihinden önce memurların istekleri üzerine emekliliğe hak kazanabilmeleri için “hizmet koşulu” yeterli kılınmıştı. 08.09.1999 tarihinde 4447 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikle kadınlarda 20, erkeklerde 25 fiili hizmet yılı yanında, ayrıca kadınlarda 58, erkeklerde 60 “yaş koşulu” da getirilmiştir. Bu konuda aynı Kanunla yapılan geçiş düzenlemelerinin Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi üzerine 2002 yılında 5434 sayılı Kanunun geçici 205 nci maddesi 4759 sayılı Kanun’la yeniden düzenlenmiştir. Bu çerçevede 1999 yılında Emekli Sandığına tabi görevde bulunanların emeklilik yaşının belirlenmesinde bir geçiş sistemi getirilmiştir.

Bu durumda 23.05.2002 tarihinde emeklilikte geçerli hizmet süresi ile kademeli yaş içinde yer alanlar bu yaşlarda emekli olabilmektedirler. Ancak 08.09.1999 tarihinden sonra ilk defa memuriyete giren ve bu tarihten önce de kademeli yaş şartını sağlayacak SSK veya Bağ-Kur gibi diğer sigortalılık haline tabi çalışması da bulunmayanların istekleri üzerine emekliye sevk edilebilmeleri için kadın ise 58 yaşını, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olması ve kadın-erkek fark etmeksizin 25 hizmet yılını tamamlaması gerekmektedir.

Bu emekliliğe hak kazanma süreci, herhangi bir nedenle^[2] Emekli Sandığına tabi görevlerden ayrılmış ve açıkta bulunanlar açısından da geçerli olup, Emekli Sandığına tabi görevlerinden ayrılarak diğer sosyal güvenlik kanunlarına tabi olarak çalışmayı sürdürenler bakımından uygulanacak emeklilik mevzuatının tespiti açısından mülga 2829 sayılı Kanun[3] hükümleri uygulanmaktadır.

2.2. Emekli Sandığında İstekle Yaş Haddinden Emeklilik

Memurların Emekli Sandığınca sağlanan haklardan^[4] yararlanmaya hak kazanabilmeleri için 18 yaşını doldurmuş^[5] olmaları genel bir şart olduğu gibi azami çalışılacak yaş haddi de 65 yaşın doldurulduğu tarih olarak belirlenmiştir. Yine uygulamada gerek 18 yaşından önce göreve başlama^[6] hali gerekse 65 yaşından önce veya sonra istekle ya da zorunlu olarak (resen) yaş haddinden emekliye sevk edilme halleri meslek gruplarına göre özel olarak düzenlenmiştir. İştirakçilerin 65 yaşını doldurmasından önce yaş haddi hükümlerinden yararlanarak emekliye ayrılmaları, belirli bir hizmet süresine sahip olma ve belirli bir yaşın doldurulmuş olmasına bağlıdır. Yaş haddinden istekle emeklilik hakkı kadın ve erkek iştirakçiler için farklı esaslara tabi tutulmamıştır.

2008 yılı Ekim ayından önce Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunan ve 20 hizmet yılını doldurmamış olan kadın iştirakçiler ile 25 hizmet yılını tamamlamamış olan erkek iştirakçilere, 15 hizmet yılını tamamlamış ve 61 yaşını doldurmuş olmaları ve emeklilik talebinde bulunmaları halinde de emekli aylığı bağlanabilmektedir.

2.3. Emekli Sandığında Engellilerin İstekle Emekliliği

Emekli Sandığında engellilerin istekle emekliliğe hak kazanma şartları, belirli bir yaşın doldurulmuş olma şartından ziyade belirli bir oranda engele sahip olma ve belirli hizmet süresine sahip olma şartlarına bağlanmıştır.

Engelli olma, kişinin çalışmasına engel olmayan yani maluliyeti gerektirmeyen bir sağlık engeline sahip olması olarak tanımlanabilir. Emekli Sandığında iştirakçinin engelli olarak kabul edilebilmesi için en az %40 oranında bir engele sahip olduğunun, ilgili mevzuatına göre düzenlenmiş bir rapor ile tespit edilmiş olması gerekmektedir.

Engelli memurların istekle emekliliklerine ilişkin yürürlükteki düzenleme 2005 yılında 5335 sayılı Kanun ile eklenen 5434 sayılı Kanun’un 39’uncu maddesinin (j) fıkrasıdır. Bu düzenleme ile engelli olmaları sebebiyle ilgili mevzuat uyarınca göreve alınmaya ilişkin şart yumuşatılarak, memurların göreve girişlerinde Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik’e uygun olarak alınmış ve bu raporda engel oranının en az %40 olma halinin engelli şartlarıyla emeklilik hükümlerinden yararlandırılmak için yeterli olduğu hükme bağlanmıştır.

Bu kapsamda da Emekli Sandığına (5510 4/1-c sigortalısı) tabi şekilde aktif olarak çalışan engellilere emekli aylığı bağlanabilmesi için gerekli hizmet süresi 15 yıl olarak belirlenmiş ancak engelli olmaları nedeniyle emeklilik talebinde bulunacaklar için bir emeklilik yaşı öngörülmemiştir.

Ayrıca 5510 sayılı Kanun’un Geçici 4’üncü maddesiyle Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunması nedeniyle 4/1-c sigortalısı sayılan memurlardan görevde iken %59 ile %40 arasında engeli olanlara da yeni bir hak tanınmıştır. Buna göre çalışmaya başladıktan sonra Sosyal Güvenlik Kurumunca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularının sağlık kurullarınca usulüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbi belgelerin incelenmesi sonucu SGK Sağlık Kurulunca çalışma gücündeki kayıp oranının;

1. %50 ila %59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 5760 (16 yıl),
2. %40 ila %49 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 6480 (18 yıl),

gün uzun vadeli sigorta kolları primi bildirilmiş olması şartıyla istekleri halinde yaş şartı aranmaksızın 5434 sayılı Kanun’a göre yaşlılık (emekli) aylığına hak kazanabileceklerdir.

5510 sayılı Kanun’un Geçici 4’üncü maddesi ile engellilerin emekliliğine ilişkin 5434 sayılı Kanun hükümlerine paralel hükümlere yer verilerek, 5434 sayılı Kanun’a tabi olarak çalışmaya başlamış olup, çalışmaya başlamadan önce ilgili mevzuatına göre alınmış ve en az %40 oranında engelli olduklarını gösterir sağlık kurulu raporu bulunanların yanında en az %40 oranında doğuştan engelli olduklarını belgeleyenlerin aylık talep tarihinde 4/1-c sigortalısı olmaları ve en az 5400 gün (15 yıl) uzun vadeli sigorta kolları primi bildirilmiş ya da emekli keseneği ödenmiş olması şartıyla engelleri nedeniyle istekleri üzerine yaş şartına tabi tutulmadan emekli olmalarına ilişkin hükümlerin uygulamaya devam edilmesine imkân tanınmıştır.

3. 5510 SAYILI KANUN KAPSAMINDA İSTEKLE EMEKLİLİK

Konu başlıkları aynı olmakla birlikte uygulama esasları farklı olmak üzere memurların istekle emekliliği 5434 sayılı Kanun’da olduğu gibi 5510 sayılı Kanun’da da “Zorunlu Hizmet ve Yaş Şartının Tamamlanması Nedeniyle İstekle Emeklilik”, “İstekle Yaş Haddi Nedeniyle Emeklilik” ve “Engellilerin İstekle Emekliliği” olmak üzere üç başlık altında toplanabilir.

3.1. 5510 sayılı Kanunda Zorunlu Hizmet ve Yaş Şartının Tamamlanması İle İstekle Emeklilik

5510 sayılı Kanun’da da kamu görevlilerinin istekleri üzerine yaşlılık aylığına hak kazanmaları için 4447 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 08.09.1999 tarihinden sonra göreve girenler için belirlenen yaş ve hizmet süreleri aynı şekilde düzenlenmiştir. Yani kamu görevlilerinin istekleri üzerine emekliye sevk edilebilmeleri için kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olması ve kadın-erkek fark etmeksizin 25 hizmet yılını (9000 gün) tamamlamış olması gerekmektedir.

Ancak yukarıda açıklandığı gibi 5510 sayılı Kanun ile kademeli olarak emeklilik yaşında bir artış öngörülmüş ve 2048 yılından itibaren kadın-erkek fark etmeksizin emeklilik yaşının 65’e çıkarılması yönünde bir düzenleme yapılmıştır.

İlk defa 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 2008 yılı Ekim ayından sonra 4/1-c sigortalısı olan kamu görevlilerinden kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş ve en az 9000 gün (25 yıl) malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olanlara istekleri üzerine yaşlılık aylığı bağlanması öngörülmüştür. Ancak kalıcı ve sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sistemi kurulması için yaşam standartlarının artacağı, varsayımıyla aşağıda yer verilen tabloda gösterilen OECD ve AB ülkelerinde uygulanan yaş hadleri de dikkate alınarak prim ödeme gün sayısı aynı kalmak şartıyla yaş şartının kademeli olarak artırılması öngörülmüştür. Buna göre 58-60 emeklilik yaşı;^[7]

1) 01.01.2036 ila 31.12.2037 tarihleri arasında kadın için 59, erkek için 61,

2) 01.01.2038 ila 31.12.2039 tarihleri arasında kadın için 60, erkek için 62,

3) 01.01.2040 ila 31.12.2041 tarihleri arasında kadın için 61, erkek için 63,

4) 01.01.2042 ila 31.12.2043 tarihleri arasında kadın için 62, erkek için 64,

5) 01.01.2044 ila 31.12.2045 tarihleri arasında kadın için 63, erkek için 65,

6) 01.01.2046 ila 31.12.2047 tarihleri arasında kadın için 64, erkek için 65,

7) 01.01.2048 tarihinden itibaren ise kadın ve erkek için 65,

Olarak uygulanacaktır. Bu yaş hadlerinin uygulanmasında, sigortalıların 9000 olarak belirlenen (25 yıl) prim gün sayısını doldurduğu tarihte geçerli olan yaş haddi esas alınacaktır.

Ayrıca, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca tespit edilen maden işletmelerinin yeraltı işlerinde sürekli veya münavebeli^[8] olarak en az 20 yıldan beri çalışan sigortalılar için emeklilik yaşı 55 olarak belirlenmiştir.

3.2. 5510 sayılı Kanunda İstekle Yaş Haddi Nedeniyle Emeklilik

Emeklilik için kadın ise 58, erkek ise 60 yaş veya 2048 yılına kadar kademeli olarak öngörülen yaş şartlarını sağlayan ancak 9000 gün (25 yıl) prim ödeme gün sayısını tamamlayamayan sigortalılara da emeklilik için prim ödeme gün sayısında bir kolaylık sağlanmıştır. Bu düzenlemeye göre sigortalılardan kadın ise 58, erkek ise 60 yaş veya 2048 yılına kadar kademeli yaş hadlerine üç yıl eklenmek ve 65 yaşını geçmemek üzere adlarına en az 5400 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olanlara da yaşlılık aylığından yararlanma imkânı sağlanmıştır.

Sosyal Güvenlik Kurumu sağlık kurulunca erken yaşlanmış olduğu tespit edilen ve 55 yaşını doldurmuş sigortalılar, adlarına en az 9000 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması halinde de yaşlılık aylığından yararlanabileceklerdir.

3.3. 5510 sayılı Kanunda Engellilerin İstekle Emekliliği

İlk defa 4/1-c sigortalısı sayılan kamu çalışanlarından, çalışmaya başladıkları tarihten önce çalışma gücünün %60'ını veya vazifesini yapamayacak derecede meslekte kazanma gücünü kaybettiği önceden veya sonradan tespit edilen ve malûl sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya engeli bulunmadığı için malullük aylığından yararlanamayanlar, en az on beş yıldan beri sigortalı bulunmak ve en az 3960 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla yaşlılık aylığına hak kazanabileceklerdir. Ayrıca çalışma gücündeki kayıp oranının;

1. %50 ila %59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 16 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4320 gün (12 yıl),
2. %40 ila %49 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 18 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4680 gün (13 yıl),

Malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla yaş şartları aranmaksızın yaşlılık aylığına hak kazanabileceklerdir.

Burada en dikkat çekici durum memuriyete başlamadan önce yüzde 40-60 arasında engelli olduğunu sağlık kurulu raporu ile belgelendirilenlere 15 yıl ile emekli olma hakkı verilmemiş olmasıdır.

4. SONUÇ

Memurların istekle emekliliklerinde tabi olacakları mevzuatın belirlenmesi ve bu mevzuata göre işlem yapılması kişilerin durumlarının Sosyal Güvenlik Kurumunca incelendikten sonra reddedilmesi halinde kötü sürprizlerle karşılaşmalarına engel olacaktır. Çünkü memurların emeklilik işlemlerinde kamu kurumlarınca emeklilik işlemlerinin tamamlanıp onay alınması ve bu onayın Sosyal Güvenlik Kurumuna gönderilmesi emekli olmaları için yeterli değildir. Kamu kurumlarınca gönderilen emeklilik evrakı Sosyal Güvenlik Kurumunca da incelenmekte ve mevzuata aykırı olarak emekliliğe sevk edilmiş olma halinde kurumlara yazı yazılarak kişilerin emeklilik işlemlerinin iptal edilmesi ve göreve başlatılmalarının sağlanması talep edilebilmektedir.

Ayrıca özellikle sağlık nedeniyle yani engellilerin istekle emeklilik durumlarında engelli olduklarına dair sağlık kurulu raporlarının emeklilik kararı verilmeden önce Sosyal Güvenlik Kurumuna gönderilmesi ve bu kurum Sağlık Kurulunca da konunun değerlendirilmesi ve teyit alınması sağlanmalıdır. Aksi halde Sosyal Güvenlik Kurumundan kişilerin sağlık kurulu raporları işe le ilgili teyit alınmadan sağlık nedeniyle emekliye sevk edilmeleri halinde Sosyal Güvenlik Kurumunca durumun incelenip yine emekliliğin iptali gibi bir durum ortaya çıkabilecektir.

[1] Akın Şimşek, “Memurların Emeklilik Şartlarında Özel Düzenlemeler”, TBB İller ve Belediyeler, Sayı:758, Haziran 2011, Ankara

[2] Bk. 5434 sayılı Kanun 87’ nci maddesi

[3] 2829 sayılı Kanun’un 8’inci maddesi ile belirlenmiş istisnalar haricinde birleştirilmiş hizmet süreleri toplamı üzerinden, ilgililere; son yedi yıllık fiili hizmet süresi içinde fiili hizmet süresi fazla olan kurumca, hizmet sürelerinin eşit olması halinde ise eşit hizmet sürelerinden sonuncusunun tabi olduğu kurumca, kendi mevzuatına göre aylık bağlanması hükme bağlanmıştır.

[4] Bk. 5434 sayılı Kanun 13’üncü madde

[5] Bk. 5434 sayılı Kanun 12’nci madde

[6] Bkz. 5434 sayılı Kanun Ek 21’inci madde

[7] Bk. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu 28’inci madde

[8] Münavebe sözlük anlamı: Nöbetleşme (bkz. www.tdksozluk.com)

[9] Kaynak: Pensions at a Glance, OECD 2005.