İş Kanununa Göre Fazla Çalışma ve Serbest Zaman Kullandırımı (Mali Hukuk Sayı: 166, Temmuz-Ağustos 2013)

1. Fazla Çalışma ve Ücreti

İş mevzuatında fazla çalışma süreklilik arz etmemesi gereken, istisnai bir çalışma şeklidir. Ancak, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle yapılabilir.

Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Fazla çalışma, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.

Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Örneğin; Normal çalışma saat ücreti 60 TL ise, fazla çalışılan her saat için %50 fazlası olan 90 TL ödenecektir.

2. Fazla Sürelerde Çalışma ve Ücreti  

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.        

Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir. Örneğin; Normal çalışma saat ücreti 60 TL ise, fazla sürelerde çalışılan her saat için %25 fazlası olan 75 TL ödenecektir.

3. Fazla Çalışmada Süre Sınırı

Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Ancak bu sınırlamaya rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlama esasen işçiyi korumaya yöneliktir[1].

4. İşçinin Yazılı Onayı

4857 sayılı İş Kanunu 41.maddesi ve uygulama Yönetmeliği 9.maddesi gereği; fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır[2].İşçinin çalışma sürelerinin belirlenmesini istemesi doğal hakkıdır[3].

5. Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler

• Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz.
• Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde fazla çalışma yapılamaz[4].
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yapılamaz.

6. Fazla Çalışma Yapamayacak Kişiler

• 18 yaşını doldurmamış işçiler fazla çalışma yapamaz.
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği hekim raporu ile belgelenen işçiler fazla çalışma yapamaz.
• 15 yaşını tamamlamamış çocukların çalışma saatleri günlük 7 haftalık 35 saatten, 15 yaşını tamamlamış çocukların çalışma saatleri günlük 8 haftalık 40 saatten fazla olamaz. Dolayısıyla 18 yaşını doldurmamış işçilerin ( çocuk işçilerin) fazla çalışma yapması mümkün değildir.
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler fazla çalışma yapamaz.
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma yaptırılamaz.
• Kadın işçiler her ne şekilde olursa olsun, gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz.
• Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçi günde 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz.

7. Fazla Çalışmanın Serbest Zaman Olarak Kullanılması

Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Bireysel veya toplu iş sözleşmesi ile İş Kanunundan kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.

İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı yazılı olarak önceden işverene bildirmek zorundadır. İşverende işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde serbest zamanı aralıksız olarak kullandıracaktır.

Örnek: …unvanlı işyerinde çalışan işçi A… Haziran ayında 30 saat fazla çalışma yapmıştır. Fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanmak istediğini işverene yazılı olarak bildirmiştir. İşveren 6 ay içinde (Temmuz-Aralık ayları arası) 30 x 1,5 = 45 saati aralıksız serbest zaman (45: 7,5 = 6 günü) olarak kullandıracaktır.

8. Fazla Sürelerde Çalışmanın Serbest Zaman Olarak Kullanılması

Fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Bireysel veya toplu iş sözleşmesi ile İş Kanunundan kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.

İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı yazılı olarak önceden işverene bildirmek zorundadır. İşverende işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde serbest zamanı aralıksız olarak kullandıracaktır.

Örnek: …unvanlı işyerinde çalışan işçi A… Haziran ayında 30 saat fazla sürelerle çalışma yapmıştır. Fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanmak istediğini işverene yazılı olarak bildirmiştir. İşveren 6 ay içinde (Temmuz-Aralık ayları arası) 30 x 1,25 = 37,50 saati aralıksız serbest zaman (37,50: 7,5 = 5 günü) olarak kullandıracaktır.

9. Fazla Çalışmanın İspatı

Fazla çalışmanın yazılı delil ya da tanıkla ispatı imkân dâhilindedir. İşyerinde çalışma düzenini bilmeyen ve bilmesi mümkün olmayan tanıkların anlatımlarına değer verilemez[5]. Fazla çalışmanın belirlenmesinde 4857 sayılı İş Kanunu 68.maddesi uyarınca ara dinlenme sürelerinin dikkate alınması gerekir[6]. Fazla çalışmaların uzun bir süre için hesaplanması ve miktarın yüksek çıkması halinde Yargıtay’ca son yıllarda indirim yapılması gerektiği istikrarlı uygulama halini almıştır[7].Fazla çalışma ücretinden indirimi öngören bir yasal düzenleme olmasa da, bir işçinin günlük normal çalışma süresinin üzerine sürekli olarak fazla çalışma yapması hayatın olağan akışına aykırıdır. Hastalık, mazeret, izin gibi nedenlerle belirtilen şekilde çalışılamayan günlerin olması kaçınılmazdır. Böyle olunca fazla çalışma ücretinden bir indirim yapılması gerçek duruma uygun düşer[8].

Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları, delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın bu tür yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tarafların dinletmiş oldukları tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı işin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır. İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazı kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille söz konusu olabilir. Buna karşın, bordroların imzalı ve ihtirazı kayıtsız olması durumunda dahi, işçinin geçerli bir yazılı belge ile bordroda yazılı olandan daha fazla çalışmayı yazılı delille kanıtlaması gerekir[9].

10. Sonuç

4857 sayılı İş Kanunu 41. maddesine göre fazla saatlerde çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir[10]. İşçi onayı alınmadan fazla çalışmaya zorlanamaz. İşverenler kanaatimce işçilerin yazılı talebi olmadan serbest zaman uygulaması yapamazlar.

Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.6 ay içerisinde işçinin talebine rağmen serbest zamanın kullandırılmaması durumunda işçiye fazla çalışma veya fazla çalışma ücreti ödenecektir.

Kısmi süreli (part-time) çalışan işçilerin fazla çalışma ve fazla sürelerde çalışması yasaktır. Bu nedenle serbest zaman uygulaması söz konusu olmaz.

İşçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmayan, işveren veya işveren vekiline, bu durumda olan her işçi için 2013 yılı için 237 TL idari para cezası uygulanacaktır.

[1]Yargıtay 9.HD-E:2007/32717-K:2008/31210-T:18.11.2008

[2]Yargıtay 9.HD-E:2010/02551-K:2010/04290-T:22.02.2010

[3]Yargıtay 9.HD-E:2008/39681-K:2010/25700-T:23.09.2010

[4]Yargıtay 9.HD-E:2007/40862-K:2009/17766-T:23.06.2009

[5]Yargıtay 9.HD-E:2007/25857-K:2008/20636-T:18.07.2008

[6]Yargıtay 9.HD-E:2004/24398-K:2005/14779-T:28.04.2005

[7]Yargıtay 9.HD-E:2004/11620-K:2004/27020-T:09.12.2004

[8]Yargıtay 9.HD-E:2008/22509-K:2010/04902-T:25.02.2010

[9]Yargıtay 9.HD-E:2008/33542-K:2010/21084-T:29.06.2010

[10]Yargıtay 9.HD-E:2008/35338-K:2010/26673-T:01.10.2010