HİZMET ALIM İHALELERİNDE ENGELLİ PERSONEL ÇALIŞTIRILMASININ SOSYAL GÜVENLİK VE HAKEDİŞ ÖDEMESİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

                1.GİRİŞ

                4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’nun yürürlüğe girdiği 2003 yılından itibaren aradan 10 yıl gibi kısa bir süre geçmesine rağmen özellikle temizlik, güvenlik, yemek hazırlama ve dağıtım, veri hazırlama ve kayıt, sekreterlik, yardımcı zabıta gibi personel çalıştırılmasına dayalı hizmet alım ihaleleri tüm devlet kurum ve kuruluşlarında yaygınlaşmıştır.[1]

                Kamu ve özel sektörde engelli[2] personel istihdam edilmesi ve bunun teşviki sosyal devlet anlayışının doğal bir sonucudur. (Burayı aç nasıl gerçekleştirildiği). Ülkemizde kamu sektörü açısından KPSS ile engelli personel için özel bir sınav yapılarak bu personellerin kamu kurumlarına atanması sağlanmıştır. Ancak halen kamu kurumlarında önemli sayıda engelli kadrosunun boş olduğu bilinmektedir.[3]

                4857 sayılı İş Kanunu’nun “Engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu başlıklı” 30 uncu maddesine göre çalışan kişi sayısı elli veya üzerinde ise özel sektör açısından yüzde üç engelli çalıştırılması zorunluluğu bulunmakta[4] ve aynı maddenin altıncı fıkrasına göre, çalıştırılması durumunda işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanmaktadır.

                Personel çalıştırılmasına dayalı hizmet alım ihalelerinde yükleniciler tarafından çalıştırılması gereken engelli personel ve bu personelin çalıştırılmasının sosyal güvenlik sistemimize bakan yönü makalemizin konusunu teşkil edecektir.

2. HİZMET ALIM İHALELERİNDE ENGELLİ PERSONEL ÇALISTIRMA

                2.1. İhale Sürecinde İdarece Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:

                Personel çalıştırılan ihalelerde teklif maliyetlerinin önemli bir kısmını, ihale konusu iste çalıştırılacak kişilere ödenecek ücretler ve bu kişilerden kaynaklı maliyetler oluşturmaktadır. Bu girdiler yaklaşık maliyeti doğrudan etkilediği gibi, ihaleye katılan firmaların tekliflerini de doğrudan etkilemektedir.

                İdarelerin ve ihalelere katılan firmaların büyük çoğunluğu isçilik maliyetlerini KİK[5] İsçilik Modülü üzerinden hesaplamaktadır. Söz konusu modülde engelli personel hesabına yönelik herhangi bir detay bulunmamaktadır. Ancak, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 30 uncu maddesinin altıncı fıkrasında su hüküm yer almaktadır:

                “Özel sektör işverenlerince bu madde kapsamında çalıştırılan 17/7/1964 tarihli ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununa tabi engelli sigortalılar ile 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Kanunun 14 üncü maddesinde belirtilen korumalı işyerlerinde çalıştırılan engelli sigortalıların, aynı Kanunun 72 nci ve 73 üncü maddelerinde sayılan ve 78 inci maddesiyle belirlenen prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı, kontenjan fazlası engelli çalıştıran, yükümlü olmadıkları halde engelli çalıştıran işverenlerin bu şekilde çalıştırdıkları her bir engelli için prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin yüzde ellisi Hazinece karşılanır.”

                Görüleceği üzere, engelli personellerin maliyetleri işverenler açısından diğer personellere nazaran daha düşüktür ve bu durum işveren maliyetlerini azalttığından, ihalelerde teklif edilen bedelleri aşağı çekebilmektedir.

                Yaklaşık maliyet hesaplanırken, ihalelere teklifler verilirken ve verilmiş olan teklifler değerlendirilirken, çalıştırılacak personelin vasıflı olup olmaması önemli olmadan, yani asgari ücretin yüzde kaç fazlası aldığına bakılmaksızın, her bir engelli personel için, brüt asgari ücretin isveren maliyeti dikkate alınmaksızın hesaplamalar yapılacaktır.

                Her bir engelli personel için;

                1.021,50[6] * % 22,5[7] = 229,84 TL maliyet azalışı olacaktır.[8]

                Bu nedenle ihale öncesi idarelerimiz tarafından aşağıdaki düzenlemelerin yapılması gerekmektedir:

                - İhale konusu iste çalışan kişi sayısı 50 ve daha fazla ise; engelli personele yönelik olarak teklif mektubu eki cetvelde satır açılması,

                - Yaklaşık maliyet tespitinde engelli personellerin maliyet avantajının dikkate alınması,

                - Engelli personel sayısının tespitinde aynı il sınırları içerisinde firmalar tarafından çalıştırılan toplam personel sayısı dikkate alınacağından dolayı, ihale konusu iste çalışacak engelli personelin kesin olarak ortaya konulamadığı hallerde, ihale dokümanında “engelli personel dikkate alınmadan tekliflerin verileceğine ve sözleşme süreci içerisinde eğer engelli personel çalıştırma zorunluluğu ortaya çıkarsa, sorunun yeni birim fiyat ve is artış ve eksilisi kapsamında çözüleceğine” yönelik düzenlemeler yapılması,

                - Aşırı düşük teklif sorgulamasında engelli personel çalıştırma hakkının dikkatlerden kaçırılmaması ve bu kapsamda yapılacak açıklamaların, engelleyici bir düzenleme olmadığı müddetçe kabul edilmesi.

                Engelli personel dikkate alınarak ihalelerin hazırlanmaması veya ihaleye katılan firmaların engelli personel çalıştıracağına yönelik açıklamalarının kabul edilmemesi hukuki olmayacak ve olası sorunlara davetiye çıkaracaktır.[9]       

                2.2. Sözleşme Uygulaması Dikkat Edilmesi Gerekenler

                4857 sayılı İş Kanunu’nun yukarıda yer verdiğimiz 30 uncu maddesine göre çalışan kişi sayısı elli veya üzerinde ise özel sektör açısından yüzde üç engelli çalıştırılması zorunluluğu bulunmaktadır.

                Dolayısıyla personel sayısına yer verilen hizmet alım ihalelerinde eğer çalışan kişi sayısı elli veya üzerinde ise yüzde üç engelli çalıştırılması zorunludur. Örneğin 100 kişinin çalıştırılacağı bir temizlik alım hizmet alım ihalesinde en az 3 engelli personelin çalıştırılması gerekmektedir.

                Bu kurala uymayan kişiler hakkında idari para cezası müeyyidesi uygulanacaktır.[10] Bu cezayla ilgili işlemler Türkiye İs Kurumu tarafından yapılmaktadır.

                4857 sayılı İs Kanunu’nun 30 uncu maddesinin altıncı fıkrasına göre, engelli çalıştırılması durumunda işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanmaktadır. İşveren hisselerinin tamamının Hazine tarafından karşılanacak ve bunun ön koşulunun sadece engelli çalıştırılması olması, hakediş hesaplamalarında idarelerin dikkatli olmasını gerektirmektedir.

                Engelli çalıştırılmasıyla ilgili olarak, yüklenici firma ihaleye girerken engelli çalıştırmayacağını beyan etmiş veya aşırı düşük teklif sorgulaması aşamasında engelli çalıştırmayacağı kabulüyle açıklamalarını yapmışsa, bu gibi hallerde, ihale sürecinde engelli çalıştırılması halinde gerekli kesintilerin yapılması gerekir.[11]

3. SONUÇ

                Personele dayalı hizmet alım ihalelerinde yüklenicilerin engelli personel çalıştırılması 4857 Sayılı İş Kanunu gereği bir zorunluluktur ve aksine bir uygulama cezai yaptırımla sonuçlanabilir.

Kamu kaynaklarının etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak kullanılmasını sağlamak hesap verilebilirliğin genel ödevlerinden birisi olduğu doğrultusunda personel çalıştırılmasına dayalı hizmet alım ihalelerinde idarelerimizin engelli personel çalıştırılmasına yönelik düzenlemeleri ihale süresinde ve sözleşme uygulaması aşamasında dikkat etmeleri bir hukuki zorunluluktur.

                Uygulamada idarelerimizin engelli personel çalıştırılması hususunda aşağıdaki eksiklikleri bulunmaktadır:

1. 50’den fazla personel çalıştırılan ihalelerde yüklenicinin engelli işçi çalıştırıp çalıştırmadığı dikkat edilmemektedir. Veya teklif mektubunda engelli personel için farklı bir hane açılmamaktadır.
2. Yüklenici engelli personel çalıştırıyor olmasına rağmen Sosyal Güvenlik Kurumu’na çalıştırmış olduğu engelli personeli bildirmemesi ve bu nedenle işveren hisse payının SGK priminden düşülmemesidir ki makalede vermiş olduğumuz 100 kişilik temizlik alım ihalesinde yıllık 8.200,00 TL’yi aşan bir kamu kaynağının kaybı anlamına gelecektir.[12]
3. Son olarak ise yüklenici firma engelli personeli çalıştırmakta ve bu durumu SGK’ya bildirdikleri durumdur ki; bu seferde kamu kurumu firmaya fazla ödemede bulunabilir. Eğer firmanın hak edişinden engelli personelin prim muafiyet tutarı kesilmez denetimlerde hak edişi hazırlayan ve ödeme emrini imzalayan personelin sorumlulukları söz konusu olabilir.

[1] Temizlik, Güvenlik, Yardımcı Zabıta, Veri Hazırlama ve Kontrol İşletmenliği personel çalıştırılmasına dayalı hizmet alım ihalelerinde çalıştırılan personel sayısı 585.788 kişi olduğu Bakan Faruk ÇELİK tarafından ifade edilmiştir. => www.calisma.gov.tr

[2] 03.05.2013 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 6442 sayılı Kanundaki düzenlemeler doğrultusunda bir çok Kanundaki sakat ve özürlü ifadesi “engelli” olarak değiştirildiğinden ötürü makalede bu ifade kullanılmıştır.

[3] Başbakan Yardımcısı Ali BABACAN tarafından “Engelsiz Türkiye’ye Değer Katanlar” konulu programda özel sektörde 73.510 personel; kamu sektöründe ise 27 314 personelin personelin çalışmakta olduğu belirtilmiştir.

[4] “İşverenler, elli veya daha fazla işçi çalıştırdıkları özel sektör işyerlerinde yüzde üç engelli, kamu işyerlerinde ise yüzde dört engelli ve yüzde iki eski hükümlü işçiyi veya 21/6/1927 tarihli ve 1111 sayılı Askerlik Kanunu veya 16/6/1927 tarihli ve 1076 sayılı Yedek Subaylar ve Yedek Askeri Memurlar Kanunu kapsamına giren ve askerlik hizmetini yaparken 12/4/1991 tarihli ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 21 inci maddesinde sayılan terör olaylarının sebep ve tesiri sonucu malul sayılmayacak şekilde yaralananları meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlüdürler. Aynı il sınırları içinde birden fazla işyeri bulunan işverenin bu kapsamda çalıştırmakla yükümlü olduğu işçi sayısı, toplam işçi sayısına göre hesaplanır.”

[5] Kamu İhale Kurumu

[6] Brüt Asgari Ücret (01.07.2013-31.12.2013)

[7] Sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı, Malüllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Prim Oranı %11, Genel Sağlık Sigortası Primi %7,5, Kısa vadeli risk prim oranı % 2 ve İşsizlik Sigortası Prim Oranı olmak üzere toplam %22,5

[8] Burada, işveren maliyeti toplam oran olarak ele alınmış olup, bunun SGK mevzuatı gereği ayrıştırılması da gerekmektedir. Ancak, pratik olması amacıyla böyle bir ayrıştırmaya yer verilmemiştir.

[9] Nitekim Kamu İhale Kurulunun idare mahkemesi kararlarının yerine getirilmesiyle ilgili olarak vermiş olduğu 2013/MK-2452 ve 2013/MK-2703 nolu kararlar, engelli personel maliyetlerinin ihale aşamasında dikkate alınması gerektiğine ve yüklenici maliyetlerini azaltacağı bu nedenle bu değerlendirmeleri kabul etmeyen idarelerin ihalelerin iptaline yöneliktir.

[10] Özürlü ve eski hükümlü çalıştırılmasına ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmediği tespit edilen işveren hakkında 4857 sayılı İş Kanunu 101.maddesi gereği çalıştırılmayan her özürlü-eski hükümlü ve her ay için (2009 yılında) 1.832 TL idari para cezası uygulanmaktadır.

[11] Yukarıda vermiş olduğumuz örnek doğrultusunda 3 x 229,84 = 689.52 TL her ay yükleniciye ödenmeyecektir.

[12] Küsuratlar dikkate alınmamıştır.