Elektronik Ortamda Yapılacak Alımlar İhale Usulsüzlüklerini Azaltacak mıdır?

İhaleler kaynak dağıtımının bir yöntemi olarak kullanılmaktadır. Rekabet ortamında kaliteli bir işin yaptırılması için kullanılan ihalelerin her zaman istenilen usul ve esaslarla yapıldığını iddia etmek de mümkün değildir. Özellikle son dönemlerde e-ihale sistemi üzerinde durulmakta ve bu ihalenin faydaları sıralanmaktadır.

Gerçekten de e-ihale yöntemiyle ihale usulsüzlüklerinin azalıp azalmayacağı tartışma konusu olmakla birlikte, Sayın İbrahim Ertuğrul tarafından kaleme alınan yüksek lisans tezinde, söz konusu yöntemde usulsüzlüklerin azalacağı inancının yüksek olduğu görülmektedir. Tezin sonuç kısmı aşağıya alınmıştır:

…

Devletler, kamusal hizmetlerin sunumu ve finansmanında daha etkin ve daha hızlı sonuçlar almak için teknolojik gelişmelerden faydalanmaktadır. Kamu Alımları alanı, usulsüzlük ve yolsuzlukların görülme sıklığı dikkate alındığında en riskli alanların başında gelmektedir. Bu itibarla, kamu alımları sürecindeki usulsüzlük ve yolsuzlukları en aza indirmek bakımından sistemin tüm unsurlarıyla çok iyi tasarlanması ve yönetilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda Uluslararası Standartlara uygun bir mevzuata sahip olunması, süreçte rol alan kurumların kurumsal kapasitelerinin en üst düzeyde olması ve bu alanda çalışan kamu görevlilerin yeterli niteliklere sahip olmaları gerekmektedir.

Avrupa Birliği Müktesebatı ve uluslararası normlara uyumlu olarak hazırlanmış olan 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu ile 4735 Sayılı Kamu Sözleşmeleri kanunu ile getirilen yeniliklerle birlikte Türk Kamu Alımları Sistemi, çağdaş bir yapıya kavuşturulmuştur. Ama dünyadaki hızlı gelişmeler Türk Kamu Alımları sistemini e-İhale sistemine geçişi noktasında adımlar atması için işbirliğine zorlamıştır.

Küreselleşmeyle birlikte Türkiye dünyadaki teknolojik gelişmelerden uzak duramamıştır. Teknolojik geçişler her ülke için olduğu gibi Türkiye içinde bazı sıkıntılarla karşılaşılmıştır. E-İhale’ye geçişte engellerle karşılaşılması bu yöndeki hedeflerden vazgeçirmemeli, aksine olumsuzlukları giderici tedbirler alınmalıdır. Bu bağlamda ülkemizde e-İhale uygulamalarının arzulanan düzeyde olması için bu konuda bazı tedbirlerin alınması ya da adımların atılması gereklidir. Bunlar; güvenli ağ bağlantıları kurulmalı, kişisel bilgiler korunmalı, bilginin gizliliği ve mahremiyeti ile ilgili her türlü tedbir alınmalı, alt yapı ve kaynak yetersizliğini giderici yatırımlar bağlatılmalı ve programlanmalı, e-İhale konusunda yöneticilerin ve vatandaşların bilinçlendirilmelerine yönelik çalışmalar yapılmalı, katılımcı kültürün gelişmesine yönelik olarak eğitim sistemimizde yeni düzenlemelere gidilmeli ve küçük yaşlarda insanlarımıza katılımcılık kültürü aşılanmalıdır.

Kamu yatırımları ciddi yatırım harcamalarının olmasına yol açmıştır. İhale ve harcama mevzuatının sorumluluk hükümleri, kamu personelini büyük bir sorumluluk altına almış bulunmaktadır. Kamu harcamalarını yapanların, yerine getirdikleri görevlere ilişkin bir hesap verme yükümü olacaktır. Ancak, mevcut sorumlulukların ölçülülük ilkesine ne kadar uygun olduğu tartışılabilir. Keza, bu sorumluluklar yüzünden; çok sayıda kamu personelinin yerli yersiz mahkemelik olduğu, bir kısmının işini kaybettiği ve toplumdan soyutlandığı bilinen bir gerçektir. Madem bu sorunlar yaşanıyor, o halde yapılması gereken, mevcut sisteme ilişkin işleyiş koşullarını iyileştirmek ve sorumluları güvence altına almak olmalıdır. Nitekim, bu hususta önemli bir adımın atıldığı görülmektedir. Kamu ihalelerinde rekabet koşullarının yükseltilmesi, maliyetlerin düşürülmesi ve ihale sürecinin hız ve kalitesinin arttırılması amacıyla e-Devlet Projesi kapsamında 5812 sayılı Kamu İhale Kanunu ve Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 2 nci maddesi ile EKAP oluşturularak, idareler ile kamu alımları sürecine taraf olanların bu sürece ilişkin işlemlerini internet üzerinden gerçekleştirmelerine olanak sağlanmıştır. Kamu alımları sonucunda aşamalı olarak devreye alınan e-ihale uygulamaları sayesinde; ihale dokümanının hazırlanması ve ilana çıkılması, tekliflerin hazırlanması ve sunulması, tekliflerin değerlendirilmesi ve ihalenin sonuçlandırılması işlemleri tamamen elektronik ortama taşınacaktır. Kamu alımlarında mevzuata aykırı işlemlerin daha çok, isteklilerin yeterliliklerinin tespiti aşamasında ve tekliflerin değerlendirilmesi sırasında cereyan ettiği göz önünde tutulduğunda bu projenin, kamu personelinin sorumlulukları üzerinde kısmen de olsa koruyucu nitelikte etkiler göstermesi beklenmektedir.

Kamu harcamaları için Kamu İhale Kurumu tarafından uygulamaya geçilen elektronik ihale platformu önemli bir adımdır. Uygulamaya konulan bu platform, ihalelerin duyurulmasını ve firmaların teklif vermesini kolaylaştırarak katılımcı sayısını arttıracaktır. Kamu İhale Kurumuna etkin bir kamu alımları sistemi sağlamada, kanun hükümlerinin tüm potansiyel isteklilere eşit imkân sağlamada ihaleci kuruluşlara net ve belirli roller tanımlamada ihale piyasasında şeffaflığın ve rekabetin güvenliğin sağlanmasında, sınırlı olan kamu kaynaklarının etkin ve verimli kullanılmasında önemli görevler düşmektedir.

Kamu alımlarında faydaların sağlanabilmesi için tam rekabeti sağlayan bir ihale tasarımı olmazsa olmaz koşuldur. Rekabeti sağlayan ihale sistemini de e-İhale olarak ifade edebiliriz. Ancak mükemmel bir tasarım ile dahi rekabet karşıtı eylemlerin ortaya çıkması engellenemeyebilir. Dolayısıyla, ihale düzenlemeleri açısından, yalnızca iyi bir yasal altyapı yetersiz kalmakta, ihalelerin başarısı için “rekabetçi” bir bakış açısına ve uygulamalara ihtiyaç bulunmaktadır. Elektronik ortamda kamu alımlarının gerçekleştirilmesi çalışmalarında önemli adımlar atmış olan bu kurumun ileriki yıllarda bu hedeflere ulaşmasını, oluşturacağı “Elektronik Kamu Alımları Platformu” ile ihale sürecinin daha hızlı daha az maliyetli ve şeffaf bir yapıya kavuşabileceğini söyleyebiliriz.

Araştırma sonuçlarına göre kamu ihale sektöründe faaliyet gösterenlerin %96’3 erkeklerden oluşurken, kadınların ihale sektöründeki oranı %3’8 de kalmaktadır. Türkiye’de mevcut kamu harcamalarının %10 nuna hükmeden bir sektörde kadın oranının %3’8 de kalmış olması bizce araştırılması gereken bir durumdur. Kamu ihale sistemindeki sistemin sürekli olarak değiştirilmesi halinde bile, sorunlardan bir türlü kurtulamamış olması ciddi anlamda meslek mensuplarının bu mesleğe gereken özenin verip vermediğini soru işareti olarak belirtmekte yarar olduğu kanısındayım.

Araştırmanın sonuçlarından öğrenim durumu; ankete katılanların % 40'ını lise mezunları oluştururken, % 32,5 ini lisans mezunları, % 13,8 ini önlisans mezunları, % 8,8 ini ilköğretim mezunları ve son olarak eğitim durumu ile ilgili lisansüstü mezunlar ankete katılanların % 5'ini oluşturmaktadır. Kamu ihale faaliyetlerinde bulunanların öğrenim durumları açısından iyi bir konumda ve işlerini takip edebilecek bir düzeyde olduğunu söyleyebiliriz.

Ankete katılanların internet kullanımına göre dağılımı Türkiye’nin son yıllarda iletişim alanındaki gözle görülebilir performansını bize göstermektedir. Ankete katılanların % 93,8 oranında internet kullandıklarını ifade etmeleri Türkiye’nin e-ihale sisteminin altyapısının oluşturulmasında süreci hızlı bir şekilde gerçekleştirebileceğinin bir göstergesidir.

Anket katılımcılarından EKAP’ın üyelik durumlarına ilişkin vermiş oldukları cevaplardan % 62,5 üye olduklarını beyan ederken, ankete katılanlardan % 37,5 i ise elektronik kamu alımları platformuna üye olmadıkların ifade etmişlerdir. 2010 yılında elektronik kamu alımlarına üyelik zorunluluğu olmadığı halde, isteklilerin (müteahhitlerin) kendi isteklikleri doğrultusunda hareket ederek % 62,5'lik bir oranda üyeliğin gerçekleşmiş olması gelecekte e-ihale sisteminin uygulanabilirliğinin çok yüksek olduğunu söylenebilir.

Araştırmanın sonuçlarına göre Türkiye’de mevcut ihale sisteminde ihale dosya masraflarının yüksek olduğunu katılımcılardan %76’3 ü ifade etmişlerdir. Yine mevcut ihale sistemine göre mevcut ihale sisteminin şeffaf olduğunu belirten katılımcıların oranı %52’6 da kalmaktadır. Mevcut ihale sisteminde isteklilere (Müteahhitlere) vatandaşların %66’3 ü yapmış oldukları faaliyetlerden dolayı mesleklerine bakış açıları olumsuzluk içermektedir. Katılımcıların değerlemelerinden bir diğeri ise, yapılan ihalelerin hızlı bir şekilde sonuçlandırıldığına dair ortaya çıkan oran ise %47’6 da kalmaktadır.

Söz konusu ankete katılan katılımcıların % 63,8 inin, ihalelerin elektronik ortamda yapılmasının firmalar arası rekabeti artıracağına inanması kamu yararı açısında küçümsenmeyecek bir orandır. Çünkü firmalar arasında rekabetin olması demek kamu harcamalarının daha etkin ve verimli kullanılmasının önü açılacaktır. İhalelerin elektronik ortamda yapılması halinde firmalar arasında rekabeti artırmayacağına inanların oranı ise % 20' dir.

Araştırma sonuçlarına göre; elektronik ortamda usulsüzlüklerin azalacağına olumlu bir şekilde yaklaşanların toplam oranı ise % 68,8'dir Türkiye’de kamu alanlarındaki yolsuzlukların, usulsüzlüklerin, adam kayırmacılığın, verimsizliğin vs. mevcut ihale sisteminin elektronik ihale sistemine dönüştürülmesi halinde bu olumsuzlukların ortadan kalkacağını belirtmeleri çalışmamızın ana teması açısından çok önemlidir. Katılımcıların % 28,8'i ise ihalelerin elektronik ortamda yapılması halinde usulsüzlüklerin ortadan kalkmayacağını belirtmişlerdir.

Kamu kurumlarında ihalelerden sorumlu olan birimler ihale ilanlarını veya sözleşmelerini hazırlarken kimi zaman mevcut ihale sisteminde bazı isteklilere yönelik kayırmalarda bulunmaktadırlar. İşte bu durum ihalelerin bütün idareler tarafından aynı standardın olmasını ortadan kaldırmaktadır. Bu durumda ihalelerin şeffaf yapılmasını ortadan kaldırmaktadır.

Söz konusu çalışmada katılımcıların elektronik ihale sistemiyle idareler tarafından yapılacak ihalelere belirli bir standart getirileceğine inanların oranı % 65,1 iken elektronik ihale sistemiyle idarelerin yapacağı ihalelere bir standart gelmeyeceğine inananların oranı ise % 25 de kalmaktadır.

Araştırmanın sonuçları göstermektedir ki; ihalelerin elektronik ortamda yapılmasının şeffaflığı artıracağı; elektronik ihale sistemiyle ihaleleri yapan idarelere karşı güvenin artacağı; elektronik ihale sistemiyle ihalelere katılanlara (müteahhit vb.) karşı vatandaşın bakışının olumlu yönde değişeceği; elektronik ihale sistemiyle ihalelere bir standart getirileceği; elektronik ihale sistemiyle sonuçlara daha kısa zamanda ulaşılacağı, elektronik kamu alımları platformu (EKAP) üzerinden teklif verme değişkenine göre algı düzeyleri farklılaşmaktadır (S6 için; Sig. (2-tailed)=0,005, p<0,05; S10 için; Sig. (2-tailed)=0,007, p<0,05; S12 için; Sig. (2-tailed)=0,011, p<0,05; S13  için;  Sig.  (2-tailed)=0,002,  p<0,05;  S16  için;  Sig.  (2-tailed)  =0,031,  p<0,05).

Farklılığın EKAP’ınüzerinden  teklif  verenler  lehine  olduğu  (S6,  X=2,  5278;  S10, X=2,7500; S12, X=3,000; S13, X=2,9167; S13, X=2,1944) ortalama analizi ile test edilmiştir. Bunun anlamı mevcut ihale sisteminde ihalelerin şeffaf olarak yapılıp yapılmadığı ve mevcut ihale sisteminde ihale sonuçları hızlı bir şekilde sonuçlandırılıp sonuçlandırılmadığı konusunda EKAP’ın üzerinden teklif verenler nazaran daha memnun oldukları söylenebilir.

Dünya’daki değişim ve dönüşüm günümüzde en çok internet teknolojisinde çok büyük gelişmeler kaydetmektedir. Bu teknoloji ister istemez işletmeleri de etkilemiştir.

Bu etkilenmeden en çok etkilenen işletmelerin inşaat alanında kamu alımlarını takip eden firmalar olduğunu söyleyebiliriz. Kamu alımları piyasasındaki rekabet ile ihalelerin maliyetleri arasında ters bir etkileşim söz konusudur. Rekabetin artması maliyetlerin azalması ile sonuçlanmakta olup rekabetin yokluğu ya da yetersiz oluşu, maliyetlerin artmasına neden olmaktadır. Şu anki veriler ışığında yıllardır yakınılan birçok kamu alımlarının daha sağlıklı yapılabilmesi için e-İhale bir fırsat olarak karşımızda durmaktadır. Tam da yeniden yapılanmanın, son yıllarda reform çalışmalarının sözünün edildiği kamuda e-İhalenin tam anlamıyla uygulanması birçok sorunu ortadan kaldıracak gibi gözükmektedir. Avrupa Birliğine girmenin hukuksal ve toplumsal hazırlıklarını yaptığımız şu dönemde e-İhale çalışmaları da bundan ayrı tutulamayacaktır. Ülkemizin kamu kurumları e-İhale uygulamaları açısından bakıldığında bilgi sunma anlamında büyük oranda ilerleme kaydedilmesine rağmen hizmet anlamında yolun başındayız. E-İhale kaçınılmaz bir şekilde önümüzde durmaktadır. Günümüzün bilişim çağı olduğunu kesinlikle unutmamalıyız ve tüm dengelerimizi, bu çağın en önemli uygulama aracı olan bilgi ve iletişim teknolojilerini en etkin ve verimli kullanarak elde edeceğimiz kazanımlar üzerine kurmak zorundayız.

Ülkelerin Kamu harcamalarındaki küçümsenmeyecek bir bölümünün Kamu Alımlarında yapılması, bu alanda en iyi sisteminin kurulması bir zorunluluktur. İşte bu çalışmada elektronik kamu ihalesinin ülkemizdeki gelişmelerine yer verilmiş, gelişen teknoloji ve küreselleşen ekonomik pazar çerçevesinde kamu harcamalarının kayıt altına alınmasının giderek önem kazandığı bu çalışmamızda tespit edilmiştir. Bu amaçla yapmış olduğumuz araştırmalar neticesinde, kayıt dışılığın önlenmesi ile 5018 sayılı Kanun kapsamında daha şeffaf, hesap verebilir ve bütüncül bir kamu yönetimi anlayışının geliştirilmesi için, mevcut durumun daha işbirlikçi ve kurumsal kaynak planlamasına yönelik bir yapıda geliştirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu işbirliğinin temel taşlarının da Kamu alımlarının e-İhale sistemiyle gerçekleştirilmesiyle mümkün olabileceğini söyleyebiliriz.

Küresel yönetim anlayışları elde edilen başarı karnelerinin derecelerine göre değerlendirilmektedir. Günümüz yönetimlerinde, hizmetlerin sunumuna ilişkin toplumsal talepler; verimlilik, etkinlik, hız, bürokrasinin azalması, yönetsel talepler ise; şeffaflık, hesap verilebilirlik, yönetsel denetimin paylaşılması, yönetişim ilkeleri ile ortaya konulmaktadır. Yönetimlerin rekabet anlayışları verimliliğin artmasını sağlamaktadır. Bu kavramlar, kamu yönetiminde yeniden yapılanmanın gereği olarak hayatımıza girmiştir. Kamu alımları alanında faaliyet gösteren isteklilerin istek ve ihtiyaçlarını en etkin biçimde karşılayabilmek adına varolan kamu yönetimlerin, bu hizmetleri elektronik ortama yansıttıkları bir sisteme geçişleri hem idareler, hem de istekliler açısından olumlu sonuçlar doğurmaktadır. E-İhale, sadece internet sayfası açmak değil, yönetimsel, toplumsal ve bilgilendirme amaçlı tüm süreçlerin, zaman ve mekân kısıtlaması olmadan, hızlı ve etkin bir biçimde elektronik ortamda gerçekleşebilmesi demektir.

Sonuç olarak internet üzerinden ihale işlemlerinin yapılmasında önemli bir uygulama alanı olan EKAP, ihalelerine girecek olanlar için daha şeffaf ve daha adil güvenli bir rekabet ortamı sağlayacaktır.

Kaynak: Ertuğrul, İbrahim; Türkiye’de Mevcut İhale Sistemiyle Elektronik İhale Sisteminin Karşılaştırılması, Bingöl İli Örneği, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü – İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2013