2008 YILI EKİM AYI BAŞINDAN ÖNCE VE SONRA MEMURİYETE BAŞLAYANLARIN MAKAM TAZMİNATLARININ EMEKLİLİĞE YANSIMASI (MALİ HUKUK SAYI: 158, MART - NİSAN 2012)

I- GİRİŞ

Sosyal güvenlik reformu olarak adlandırılan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 2008 yılı Ekim ayı başından sonra yürürlüğe girmesiyle ve bu Kanun için Anayasa Mahkemesine yapılan iptal başvurusunun 2011 yılında reddedilmesi sonrasında çalışma hayatında yeni bir dönemi başlatmıştır. Özellikle memurlar açısından 5434 sayılı Kanunun bir çok maddesinin yürürlükten kaldırılması ve 2008 yılı Ekim ayı başından sonra memuriyete başlayanların 5510 sayılı Kanuna, bu tarihten önce memuriyete başlayanların ise 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu’na tabi olmalarının öngörülmesi neticesinde memurlar sosyal güvenlik açısından iki farklı rejime tabi tutulmuşlardır.

Memurların göreve başladıkları tarihe göre tabi olacakları belirlenen bu iki sosyal güvenlik rejimi çok farklı hak ve uygulamayı içermekte ve aynı görevi yapanlar açısından farklı miktarlarda emekli aylığı bağlanmasını veya aylık haricinde diğer uygulamalarda da diğer haklar açısından da farklılıklar ortaya çıkmasını gündeme getirmektedir.

Bu makalede özellikle emeklilikte önemli bir ödeme unsuru olan makam tazminatı ve bu tazminata bağlı olarak ödenen temsil ve görev tazminatının 5434 sayılı Kanun ve 5510 sayılı Kanuna göre emekliliğe yansımalarından bahsedilecektir.

II- EMEKLİ SANDIĞI UYGULAMASINDA MAKAM TAZMİNATI

Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunan kamu görevlilerinin makam tazminatları konusunda 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, silahlı kuvvetler, yargı personeli ve özel personel kanunu olan diğer kamu görevlileri için de kendi personel kanunlarına bakmak gerekmektedir.

A- MAKAM TAZMİNATINA İLİŞKİN DÜZENLEMELER

Memurların makam tazminatı ile ilgili olarak 657 sayılı Kanunun ek 26. maddesinde; “Kanuna ekli IV sayılı cetvelde unvanları yazılı görevlerde bulunanlara hizalarında gösterilen gösterge rakamlarının memur aylıklarına uygulanan katsayı ile çarpımı sonucu bulunan miktarda makam tazminatı ödeneceği, bu tazminattan yararlananlara ayrıca yüksek hakimlik tazminatı ödenmeyeceği,” Hükme bağlanmıştır. 657 sayılı Kanunun bu hükmü ve eki makam tazminatı cetveli genel olarak memurlar ile ilgili olmakla birlikte özel meslek grupları kendi personel kanunlarında veya özel düzenlemelerde makam tazminatı göstergeleri belirlenmiştir. Hakimler ve savcılar için 23.01.1987 tarih ve 270 sayılı Yüksek Hakimlik Tazminatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Türk Silahlı Kuvvetleri mensupları için 926 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu eki Makam tazminatı cetvelinde, üniversite öğretim üyeleri için 2914 sayılı Yükseköğretim Personel Kanunu eki Makam tazminatı Cetveli’nde belirlenmiştir.

Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunan kamu görevlilerinin emekliliklerinde ödenecek makam tazminatının belirlenmesi ile ilgili olarak ayrıca 5434 sayılı Kanunun ek 68. maddesinde,

• Makam tazminatı ile yüksek hakimlik tazminatı ödenmesini gerektiren görevlerde toplam 2 yıl bulunduktan sonra emekliye ayrılanlara makam veya yüksek hakimlik ve temsil veya görev tazminatlarının bulundukları en üst görevleri esas alınarak ödeneceği,
• Makam  tazminatı ile yüksek hakimlik tazminatı ödenmesini gerektiren görevlerde bulunanlardan 10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Kanunun 36 ncı maddesine göre istihdam edilenlere, Başbakanlıkta da makam tazminatı ödenmesini gerektiren görevlerde en az 6 ay çalışmış olmaları kaydıyla bu tazminatlardan yüksek olanının esas alınarak ödeme yapılacağı, bu halde de iki yıllık süreyi doldurma şartı aranacağı, ancak bu tazminatların ölenlerin dul ve yetimlerine ödenmesinde iki yıl görev şartının aranmayacağı,
• Cumhurbaşkanlığı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Sekreterlikleri teşkilatlarında asli ve sürekli görevlerde bulunanların makam tazminatlarının, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 36/F maddesinin verdiği yetkiye dayanılarak, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanınca tespit edilen miktarlar üzerinden aynı esaslar dahilinde ödeneceği^[1],
• Yükseköğretim Kurulu Başkanı görevinde bulunmuş olanlara Başbakanlık Müsteşarı, Yükseköğretim Yürütme ve Denetleme Kurulu üyeliklerinde bulunmuş olanlara, Profesör unvanında üç yılını tamamlamış olanlar için belirlenen makam tazminatı göstergeleri esas alınarak ödeme yapılacağı,
• Emekli Sandığı’nca emekli aylığı bağlanan büyükşehir belediye başkanlarına 7000, il belediye başkanlarına 6000, ilçe ve ilk kademe belediye başkanlarına 3000, diğer belediye başkanlarına 1500 gösterge rakamı üzerinden, aynı usul ve esaslar dâhilinde makam tazminatı, buna bağlı olarak temsil veya görev tazminatı ödeneceği,

Hükme bağlanmıştır. Makam veya yüksek hakimlik tazminatı ile bu tazminatlara bağlı olarak ödenen temsil veya görev tazminatları yalnızca 5434 sayılı Kanun hükümlerine göre emekli aylığı bağlanması halinde yapılan bir ödemedir.

Sadece 5510 sayılı Kanunun Geçici 4 üncü maddesi kapsamında makam tazminatından yararlandırılan belediye başkanları ve bunların hak sahibi dul ve yetimleri haricinde, makam veya yüksek hakimlik tazminatına müstahak görevlerde bulunduktan sonra bu görevlerinden ayrılan ve haklarında 2829 sayılı Kanun hükümleri uygulanmak suretiyle 5434 sayılı Kanun dışındaki sosyal güvenlik kanunları esas alınarak emekli veya yaşlılık aylığı bağlananlar bu ödemelerden yararlandırılmamaktadırlar.

B- EMEKLİLİKTE MAKAM TAZMİNATI UYGULAMASI

Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunan kamu görevlilerine emekliliklerinde makam tazminatı ödenebilmesi için öncelikle kişilerin makam tazminatına müstahak görevlerde en az iki yıl çalışmış olmaları gerekmektedir. Bu şekilde makam tazminatına müstahak görevlerde toplam iki yıl veya daha fazla çalışanlara bu sürelerinde görev yaptıkları unvanlarında en yüksek makam tazminatı göstergesi üzerinden makam veya yüksek hakimlik tazminatı emekli aylıkları ile birlikte hiçbir kesintiye tabi tutulmaksızın ve aylık bağlama oranına^[2] bağlı kalınmaksızın ödenmektedir. Toplam iki yıl süre ile makam tazminatına müstahak görevlerde veya unvanlarda çalışmayanlara ise emekliliklerinde makam tazminatı ödemesi yapılmamaktadır. Bu şekilde kişilere makam tazminatı ödenince bu tazminata bağlı olarak temsil veya görev tazminatları da ayrıca ödenmektedir.

III- 5510 SAYILI KANUNDA MAKAM TAZMİNATI

5510 sayılı Kanunun yürürlüğünden sonra ilk defa memuriyete başlayan 4/1-c sigortalısı olanların prime esas kazanç tutarlarının hangi unsurlardan oluşacağı belirlenirken, bu sigortalı grubunun bir sınıflandırmaya tabi tutularak kazanç unsurlarının kendi içinde bazı görev ve unvanlar için farklı unsurlardan oluşması veya farklı şekilde tespit edilmesinin hükme bağlanmıştır. Emekliliklerinde bu kapsamdaki memurlara bağlanacak emeklilik/yaşlılık aylığına esas olacak bu prime esas kazancın belirlenmesine ilişkin unsurlar da aylık miktarını etkilemektedir. Bu kapsamda 4/1-c sigortalısı olarak prime esas kazançları belirlenecek kamu çalışanları;

• Aylıklarını personel kanunlarına göre alan sigortalılar,
• Kadro karşılığı sözleşmeli olarak görev yapan sigortalılar,
• Açıktan vekil olarak atanan sigortalılar,
• Başka bir kadro ya da görevin ödeme unsurları esas alınmak ve kıyaslanmak suretiyle aylık veya ücret ödenen sigortalılar,
• Belediye başkanı olarak görev yapan sigortalılar,
• İlgili kanunlar uyarınca yükseköğretim kurumlarına bağlı konservatuarlarda sözleşme ile istihdam edilen öğretim elemanlarından sanatçı öğretim elemanı olarak istihdam edilen sigortalılar,
• Kamu idarelerinde sanatçı, sanatkar ve sanatçı öğretmen olarak sözleşme ile istihdam edilen sigortalılar,
• Yüksek öğretim kurumları ile diğer kamu idarelerinde sanat uygulatıcısı ve sahne uygulatıcısı olarak sözleşme ile istihdam edilen sigortalılar,
• İlgili kanunlarında emeklilik ya da ek gösterge açısından belirli bir kadro, unvan veya görevle bağlantı kurulanlar sigortalılar,
• Yukarıda sayılanlar dışında kalan sigortalılar

şeklinde belirlenmiştir. Bu sigortalıların prime esas kazançlarının belirlenmesinin değerlendirilmesi de makam tazminatı ve bu tazminata bağlı olarak ödenen temsil veya görev tazminatlarının emeklilik/yaşlılık aylıklarına etkisinin belirlenmesi açısından önem arz etmektedir.

A- AYLIKLARINI PERSONEL KANUNLARINA GÖRE ALAN SİGORTALILARIN PRİME ESAS KAZANÇ TUTARLARI

Emekli Sandığı Kanununa göre emekli aylığı bağlanmasına esas aylık tutarının unsurlarının bir bölümü Prime Esas Kazanç Tutarı içinde de yer almıştır. Bunun yanında daha prime (kesenek ve karşılık kesilmesine) konu olmayan bazı ödemeler prime esas kazancı unsurunu oluşturmuştur. Buna göre, Prime Esas Kazanç Tutarı;

a) Gösterge Aylığı,

b) Ek Gösterge Aylığı,

c) Kıdem Aylığı,

d) Taban Aylığı,

e) Makam, Temsil ve Görev Tazminatları ile

f) Personel Kanunları hükümlerine göre Ödenen Tazminatlar;

fi. Devlet Memurları Kanununun 152. maddesi uyarınca ödenen tazminatlar,

fii. Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanununun ek 17. maddesinin (A) bendinde yer alan cetvelde belirtilen oranlar üzerinden ödenen hizmet tazminatı,

fiii. Yükseköğretim Personel Kanununun 12. maddesi uyarınca ödenen üniversite ödeneği,

fiv. Hâkimler ve Savcılar Kanununun 106. maddesinin üçüncü fıkrası uyarınca ödenen ek ödeme,

Tutarlarından oluşmaktadır.

a- Gösterge Aylığı

Yukarıda belirtildiği üzere prime esas kazancın unsurlarının bir bölümü Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre emekli aylığı bağlanmasına esas aylık tutarının unsurları ile benzerlik göstermektedir. Gösterge aylığı da bu unsurlardan birisidir. İlgililerin aylık derece ve kademelerinin katsayı ile çarpımı sonucu bulunan tutar gösterge aylığını oluşturmaktadır.

b- Ek Gösterge ve Ek Gösterge Aylığı

Sigortalıların, hizmet sınıfları, görev unvanları veya rütbeleri ile aylık alınan kadro yada dereceleri dikkate alınarak tabi oldukları personel kanunları ile farklı olarak tespit edilen ve 5434 sayılı Kanuna göre hesaplanan emekli aylığının miktarının tespitinde tazminat aylığı tutarı açısından da belirleyici olan ek göstergeler, 5510 sayılı Kanunun aylık hesap sistemi açısından 5434 sayılı Kanunda olduğu ödenecek aylığın hesabı bakımından çok fazla belirleyici bir özelliğe sahip değildir.

c- Kıdem Aylığı

Emekli aylığı bağlanmasına esas aylık tutarının unsurları arasında bulunan kıdem aylığı hizmet yılları itibariyle değişen gösterge rakamlarının katsayı ile çarpımı sonucu bulunan tutarı ifade etmektedir.

d- Taban Aylığı

Taban aylığı 5434 sayılı Kanunda olduğu gibi 1000 gösterge rakamının taban aylığı katsayısı ile çarpımı sonucu bulunan tutardan oluşmaktadır.

e- Makam, Temsil ve Görev Tazminatları

Makam tazminatları konusunda ilk defa 4/1-c sigortalısı olan memurların prime esas kazançlarına yansıyacak makam, temsil veya görev tazminatlarının belirlenmesinde 5510 sayılı Kanuna göre belirlenen usul ve esaslar dahilinde 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, silahlı kuvvetler, yargı personeli ve özel personel kanunu olan diğer kamu görevlileri için de kendi personel kanunlarına göre belirlenmiş gösterge rakamları prime esas kazançlarının bir unsuru olarak belirlenmiştir.

f- Personel Kanunlarına Göre Ödenen Tazminat ve Ödemeler

Devlet Memurları Kanunu, Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu, Yükseköğretim Personel Kanunu ve Hâkimler ve Savcılar Kanunu ile bu kanunlara tabi personelin yararlandırılmaları için bazı tazminat ve ödemelere yer verilmiştir. Bunlardan prime esas kazanç unsuru olarak sayılan tazminat ve ödemeler aşağıda belirtilmiştir.

fa- Devlet Memurları Kanununun 152. Maddesi Uyarınca Ödenen Tazminatlar

Kanun görevin önem, sorumluluk ve niteliği, görev yerinin özelliği, hizmet süresi, kadro unvan ve derecesi ve eğitim seviyesi gibi hususlar göz önüne alınarak en yüksek ek gösterge dahil Devlet Memuru (Başbakanlık Müsteşarı) aylığının brüt tutarının; Özel Hizmet Tazminatı, Eğitim, Öğretim Tazminatı, Din Hizmetleri Tazminatı, Emniyet Hizmetleri Tazminatı, Mülki İdare Amirliği Özel Hizmet Tazminatı, Denetim Tazminatı Ve Adalet Hizmetleri Tazminatı adları altında Bakanlar Kurulunca^([3]) belirlenecek esas, ölçü ve nispetler dahilinde tazminat ödenmesi öngörülmektedir.

Ancak, bölge, kurum, birim, çalışma mahalli, görevin niteliği ve benzeri kriterlere dayalı olarak asıl tazminatlara ilave, ek veya ayrıca ödenen tazminatların prime esas kazancın unsuru olmayacağı açıkça belirlenmiştir.

fb- Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu’nun Ek 17. Maddesinin (A) Bendinde Yer Alan Cetvelde Belirtilen Oranlar Üzerinden Ödenen Hizmet Tazminatı

926 sayılı TSK Personel Kanunu’nun Ek 17. maddesinin (A) Bendi ile Uçuş, Paraşüt, Denizaltı, Dalgıç ve Kurbağa Adam Hizmetleri Tazminat Kanunu uyarınca aylık tazminat alanlar, hâkim ödeneği alanlar ve yurtdışına sürekli görevle gönderilenler hariç olmak üzere; Türk Silahlı Kuvvetleri kadrolarında bulunan subay, astsubay, Uzman Jandarma ve Uzman Erbaşların, rütbeleri itibariyle ek gösterge dahil Orgeneral aylığının brüt tutarının % 90’ı ila % 455’i oranında Hizmet Tazminatından yararlandırılmaları hükme bağlanmıştır.

28.02.1982 tarihli ve 2629 sayılı Kanun ile 17.11.1983 tarihli ve 2955 sayılı Kanuna göre tazminat veya üniversite ödeneği alanların ise prime esas kazançlarının tespitinde sadece rütbelerinin karşılığı hizmet tazminatlarının esas alınması yine söz konusu madde ile düzenlenmiştir.

fc- Yükseköğretim Personel Kanunu’nun 12. Maddesi Uyarınca Ödenen Üniversite Ödeneği

Profesörlerden Rektör, Rektör Yardımcısı, Dekan, Dekan Yardımcısı, Yüksekokul Müdürü olanlar ile Profesör, Doçent ve Yardımcı Doçent kadrosunda bulunan öğretim üyeleri ile öğretim elemanların, Devlet Memurları Kanunu’na tabi ek gösterge dahil en yüksek Devlet memurunun brüt aylık tutarının, anılan 12. madde ile belirlenen oranlarda üniversite ödeneği olarak ödenmesi düzenlenmiştir.

fd- Hakimler ve Savcılar Kanunu’nun 106. Maddesinin Üçüncü Fıkrası Uyarınca Ödenen Ek Ödeme

2802 sayılı Kanunun 103. maddesinde belirlenmiş olan ve kıstas aylık ödemesinden yararlanmayan hâkim ve savcı adaylarının prime esas kazanç tutarlarının tespitinde kıstas aylığın % 25’i oranında olan ek ödeme esas alınmaktadır.

Hâkim ve savcıların prime esas kazanç tutarlarının tespitinde ise kıstas aylık esas alınacaktır. Yukarıda sayılan ve aylıklarını personel kanunlarına göre alan personelin prime esas kazanç unsurları, açıklanacağı üzere sınıflandırmaya tabi diğer sigortalıların prime esas kazançları açısından da kullanılacak unsurları oluşturmaktadır.

B- DİĞER İLK DEFA 4/1-c SİGORTALILARININ PRİME ESAS KAZANÇ TUTARLARI

Aylıklarını personel kanunlarına göre alan sigortalılar haricinde, “kadro karşılığı sözleşmeli olarak görev yapanlar”, “açıktan vekil olarak atananlar”, milletvekilleri, hakim ve savcılar gibi “başka bir kadro ya da görevin ödeme unsurları esas alınmak ve kıyaslanmak suretiyle aylık veya ücret ödenenler”, “belediye başkanları”, “ilgili kanunlarında emeklilik ya da ek gösterge açısından belirli bir kadro, unvan veya görevle bağlantı kurulanlar” gibi görevlerde bulunanlar için ise genel olarak yine aynı unsurlar esas alınmak suretiyle prime esas kazançlarının belirlenmesi öngörülmüştür.

C- İLK DEFA 4/1-c SİGORTALILARININ MAKAM TAZMİNATININ EMEKLİLİĞE ETKİSİ

Makalemiz konusunu oluşturan ve 5434 sayılı Kanuna açısından emekli aylığının asli unsuru olarak belirlenmemiş ve dolayısıyla prim (kesenek ve karşılık) konusu olmamış olan ve çıkış amacı zaman içerisinde emekli veya görev aylıklarında görülen yetersizlikleri giderme olarak belirtilebilecek makam ve temsil veya görev tazminatları daha önce de açıklandığı gibi herhangi bir kesinti olmaksızın emekli aylığı ile yapılan bir ödeme iken 5510 sayılı Kanun ile prime esas kazancın ve yaşlılık aylığının asli unsurları arasında sayılmış ve bu tazminatlardan da sigorta primi kesilmesi öngörülmüştür.

Makam, temsil veya görev tazminatlarının, bu şekilde hesaplanacak prime esas kazancın ve bu kapsamda bağlanacak emeklilik/yaşlılık aylığının bir unsuru olması bu tazminatların yaşlılık aylıklarına yansımasının aylık bağlama oranında olmasına yol açacaktır ki, bağlanan aylıklar açısından makam, temsil ve görev tazminatı ödenmesi öngörülen görevlerde bulunmuş olanlara bağlanmış veya bağlanacak aylık miktarları açısından bir farkın ortaya çıkması da kaçınılmaz olacaktır. Çünkü T.C. Emekli Sandığı Kanunu makam, temsil ve görev tazminatlarının herhangi bir kesintiye tabi tutulmaksızın tamamının emekli aylığı ile birlikte ayrıca ödenmesine imkan tanırken, 5510 sayılı Kanuna göre emekli aylığına yansıması aylık bağlama oranında olacaktır.

IV- SONUÇ

Özellikle makam tazminatı ve bu tazminata bağlı olarak ödenen temsil veya görev tazminatlarının emekliliğe yansımasında haklarında 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu hükümleri uygulanan memurlar ile ilk defa 5510 sayılı Kanuna göre 4/1-c sigortalısı sayılan memurlar arasında emeklilik/yaşlılık aylığının miktarı açısından büyük fark oluşacaktır.

Haklarında 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu hükümleri uygulanan memurların emekliliklerinde varsa makam tazminatları ile bu tazminata bağlı olarak ödenen temsil veya görev tazminatları hiçbir kesintiye uğramaksızın emekli aylıkları ile birlikte kendilerine veya vefatları halinde dul ve yetimlerine hisseleri oranında ödenmektedir. 5510 sayılı Kanuna göre taraflarına aylık bağlanacak olanların ise makam tazminatları ile bu tazminata bağlı olarak ödenen görev veya temsil tazminatları prime esas kazancın unsuru olarak prime esas kazanca dahil edildiğinden örneğin 30 yıl hizmeti olan ve 5510 sayılı Kanuna göre aylık bağlanacak bir memurun emekli aylığına bu tazminatların tamamı değil yüzde 60’ı oranında bir yansıması olacaktır. Bu kapsamda da bu memurun 5434 sayılı Kanuna göre aylık bağlanan emsali bir memura göre makam ve temsil veya görev tazminatlarının emekliliklerinde ödenmesinde %40 bir kaybı olacaktır.

[1] 666 sayılı KHK ile bu kurumlarda görev yapanların makam tazminatı göstergelerinin belirlenmesi için yeni uygulama getirilmiştir.

[2] Aylık bağlama oranı memurların emeklilik keseneğine esas aylıkları dikkate alınarak emeklilikte geçerli hizmet sürelerine göre belirlenen ve 20 yıla kadar % 70 ve 20 yıldan fazla her yıl için bir puan artırılarak belirlenen oranı ifade etmektedir.

[3] Bkz. 05.05.2006 tarihli ve 26159 sayılı R.G. Yayımlanan ve Bakanlar Kurulu’nun 17.04.2006 tarihli ve 2006/10344 sayılı “Devlet Memurlarına Ödenecek Zam ve Tazminatlara İlişkin Karar” eki Cetvellerde belirtilen oranlar.