5510 SAYILI KANUN AÇISINDAN İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞININ BİLDİRİMİ İLE SORUMLULUKLAR (Mali Hukuk Sayı: 175, Ocak-Şubat 2015)

1-GİRİŞ

Çalışanların işleri ile ilgili olarak bir kaza geçirmesi veya yine meslekleri ile ilgili olarak çalışmaları nedeniyle sağlık sorunları meydana gelmesi halinde sosyal güvenlik haklarının belirlenmesinde genel hükümlere bağlı kalınmaksızın daha esnek şartlarla aylık bağlanmakta ve ayrıca gelir de bağlanmaktadır. Meydana gelen olayın iş kazası veya meslek hastalığı sayılması için öncelik olayın kişinin işyerinde meydana gelmesi veya işyeri dışında da olsa işin yürütümü esnasında ortaya çıkmış olması, meslek hastalığı açısından ise meydana gelen sağlık sorununun işle ilgili olması yani çalışanın işinden kaynaklanmış olması gerektiğidir. İş kazası veya meslek hastalığının bildiriminde niteliğine göre işverenler, sigortalılar ve sağlık kuruluşları da sorunlu tutulmuşlardır. İş kazası ve meslek hastalığını süresinde ve usulüne uygun olarak Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirmeyen sorumlular da sorumluluklarla karşılaşmaktadırlar.

2-İŞ KAZASI VE BİLDİRİMİ

İş kazası, işyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hale getiren olaydır. Tanımda geçen işyeri kavramı, işyerine bağlı yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim ve avlu gibi diğer eklentileri ve araçları kapsamaktadır. Ayrıca, kadın çalışanın, iş mevzuatı gereğince bir yaşından küçük çocuğunu emzirmesi için verilen günlük bir buçuk saatlik izin süresini geçirdiği zamanlar da işyerinde geçirilen süre olarak değerlendirilmektedir[1]. Daha geniş bir anlatımla iş kazası;

1. a) SSK (5510 sayılı Kanuna göre 4/1-a sigortalısı) sigortalılarının;

• İşyerinde bulunduğu sırada,
• İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla,  
• Görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,
• Emziren kadın sigortalının, iş mevzuatına tabi olup olmadığına bakılmaksızın yine bu mevzuatta belirtilen sürelerde çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda,
• İşverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında,

1. b) Bağ-Kur (5510 sayılı Kanuna göre 4/1-b sigortalısı) sigortalılarının ise;

• İşyerinde bulunduğu sırada,
• Yürütmekte olduğu iş nedeniyle işyeri dışında,

meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen yada ruhen engelli hale getiren olay olarak da değerlendirilebilir. İş kazasının SSK (5510 sayılı Kanuna göre 4/1-a sigortalısı) sigortalıları bakımından bunları çalıştıran işveren tarafından, o yer yetkili kolluk kuvvetlerine derhal ve Sosyal Güvenlik Kurumuna da en geç kazadan sonraki üç işgünü içinde, Bağ-Kur (5510 sayılı Kanuna göre 4/1-b sigortalısı) sigortalılarının kendisi tarafından, bir ayı geçmemek şartıyla rahatsızlığının bildirim yapmaya engel olmadığı günden sonra üç işgünü içinde  iş kazası ve meslek hastalığı bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmesi gerekmektedir.

Ülkemiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçilerinin iş kazası geçirmesi halinde, işvereni tarafından kazanın olduğu ve ülkemiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi bulunmayan ülkelerdeki yerel kolluk kuvvetlerine derhal, Sosyal Güvenlik Kurumuna ise en geç kazadan sonraki üç iş  günü içinde bildirilmesi gerekmektedir.

Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilen olayın iş kazası sayılıp sayılmayacağı hakkında bir karara varılabilmesi için gerektiğinde, Sosyal Güvenlik Kurumunun denetim ve kontrol ile yetkilendirilen memurları[2] tarafından veya iş müfettişleri vasıtasıyla soruşturma yapılabilmektedir. Bu soruşturma sonunda yazılı olarak bildirilen hususların gerçeğe uymadığı ve olayın iş kazası olmadığı anlaşılırsa, bu olay için yersiz olarak yapılmış bulunan ödemeler, ödemenin yapıldığı tarihten itibaren gerçeğe aykırı bildirimde bulunanlardan Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından tahsil edilir. Özellikle bu durum kasıtlı veya kusurlu davranışlarından doğmuşsa, hatalı işlemin tespit tarihinden geriye doğru en fazla on yıllık sürede yapılan ödemeler, bu ödemelerin yapıldığı tarihlerden, itibaren hesaplanacak olan kanunî faizi ile birlikte, ilgililerin Sosyal Güvenlik Kurumundan alacağı varsa bu alacaklarından mahsup edilmekte, alacakları yoksa genel hükümlere göre geri alınmaktadır.

3-MESLEK HASTALIĞIVE BİLDİRİMİ

Meslek hastalığı ise sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik halleridir. Sigortalının çalıştığı işten dolayı meslek hastalığına tutulduğunun;

1. Sosyal Güvenlik Kurumunca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucuları tarafından usulüne uygun olarak düzenlenen sağlık kurulu raporu ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi,
2. Sosyal Güvenlik Kurumunca gerekli görüldüğü hallerde, işyerindeki çalışma şartlarını ve buna bağlı tıbbî sonuçlarını ortaya koyan denetim raporları ve gerekli diğer belgelerin incelenmesi,

sonucu Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık Kurulu tarafından tespit edilmesi zorunludur.

Meslek hastalığının,

1. 4/1-a sigortalıları ile 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi kapsamında bulunan sigortalılar bakımından, sigortalının meslek hastalığına tutulduğunu öğrenen veya bu durum kendisine bildirilen işveren tarafından,
2. 4/1-b sigortalıları bakımından ise kendisi tarafından,

bu durumun öğrenildiği günden başlayarak üç işgünü içinde, iş kazası ve meslek hastalığı bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmesi zorunludur.

4-İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDA SORUMLULUKLAR

Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilen olayın iş kazası sayılıp sayılmayacağı hakkında bir karara varılabilmesi için gerektiğinde, Sosyal Güvenlik Kurumunun denetim ve kontrol ile yetkilendirilen memurları tarafından veya Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iş müfettişleri vasıtasıyla soruşturma yapılabilir. Bu soruşturma sonunda yazılı olarak bildirilen hususların gerçeğe uymadığı ve olayın iş kazası olmadığı anlaşılırsa, Sosyal Güvenlik Kurumunca bu olay için yersiz olarak yapılmış bulunan ödemeler, ödemenin yapıldığı tarihten itibaren gerçeğe aykırı bildirimde bulunanlardan tahsil edilmektedir.

Sigortalıların meslek hastalığını bildirme yükümlülüğünü yerine getirmeyen veya yazılı olarak bildirilen hususları kasten eksik ya da yanlış bildiren işverene veya 4/1-b sigortalısına Sosyal Güvenlik Kurumunca bu durum için yapılmış bulunan masraflar ile ödenmişse geçici iş göremezlik ödenekleri rücu edilmektedir. Meslek hastalığı ile ilgili bildirimler üzerine gerekli soruşturmalar, Sosyal Güvenlik Kurumunun denetim ve kontrol ile yetkilendirilen memurları tarafından veya Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iş müfettişleri vasıtasıyla yaptırılabilmektedir.

Ayrıca iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık bakımından işverenin ve üçüncü kişilerin sorumluluğuna 5510 sayılı Kanunun 21, sigortalının kendisinden kaynaklanan sebeplerle tedavi süresinin uzaması, iş göremezliğinin artması hallerinde  sorumluluklara aynı Kanunun 22 ve iş kazası veya meslek hastalığında süresinde bildirilmeyen sigortalılıktan doğan sorumluluklara ise yine aynı Kanunun 23 ncü maddesinde yer verilmiştir.

5-İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI İLE HASTALIK BAKIMINDAN İŞVERENİN VE ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN SORUMLULUĞU

İş kazası ve meslek hastalığı, işverenin kastı veya sigortalıların sağlığını koruma ve iş güvenliği mevzuatına aykırı bir hareketi sonucu meydana gelmişse, Sosyal Güvenlik Kurumunca sigortalıya veya hak sahiplerine 5510 sayılı  Kanun gereğince yapılan veya ileride yapılması gereken ödemeler ile bağlanan gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değeri toplamı, sigortalı veya hak sahiplerinin işverenden isteyebilecekleri tutarlarla sınırlı olmak üzere, Sosyal Güvenlik Kurumunca işverene ödettirilmektedir. İşverenin sorumluluğunun tespitinde kaçınılmazlık ilkesi dikkate alınmaktadır. İş kazasının, yasal sürede işveren tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmemesi halinde, bildirim tarihine kadar geçen süre için sigortalıya ödenecek geçici iş göremezlik ödeneği, Sosyal Güvenlik Kurumunca işverenden tahsil edilmektedir.

Çalışma mevzuatında sağlık raporu alınması gerektiği belirtilen işlerde, böyle bir rapora dayanılmaksızın veya eldeki rapora aykırı olarak bünyece elverişli olmadığı işte çalıştırılan sigortalının, bu işe girmeden önce var olduğu tespit edilen veya bünyece elverişli olmadığı işte çalıştırılması sonucu meydana gelen hastalığı nedeniyle, Sosyal Güvenlik Kurumunca  sigortalıya ödenen geçici iş göremezlik ödeneği işverene ödettirilmektedir.

İş kazası, meslek hastalığı ve hastalık, üçüncü bir kişinin kusuru nedeniyle meydana gelmişse, sigortalıya ve hak sahiplerine yapılan veya ileride yapılması gereken ödemeler ile bağlanan gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değerinin yarısı, zarara sebep olan üçüncü kişilere ve şayet kusuru varsa bunları çalıştıranlara rücu edilmektedir. İş kazası, meslek hastalığı ve hastalık; kamu görevlileri, er ve erbaşlar ile kamu idareleri tarafından görevlendirilen diğer kişilerin vazifelerinin gereği olarak yaptıkları fiiller sonucu meydana gelmiş ise, bu fiillerden dolayı haklarında kesinleşmiş  mahkûmiyet kararı bulunanlar hariç olmak üzere, sigortalı veya hak sahiplerine yapılan ödemeler veya bağlanan gelirler için kurumuna veya ilgililere rücu edilmemektedir. Ayrıca, iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerde, 5510 sayılı Kanun uyarınca hak sahiplerine bağlanacak gelir ve verilecek ödenekler için, iş kazası veya meslek hastalığının meydana gelmesinde kusuru bulunan hak sahiplerine veya iş kazası sonucu ölen kusurlu sigortalının hak sahiplerine, Sosyal Güvenlik Kurumunca rücu edilmemektedir.

6-SİGORTALININ KENDİSİNDEN KAYNAKLANAN SEBEPLERLE TEDAVİ SÜRESİNİN UZAMASI, İŞ GÖREMEZLİĞİNİN ARTMASI

5510 sayılı Kanunun 22 nci maddesi uyarınca sigortalının aşağıdaki sayılan nedenlerden dolayı iş kazasına veya meslek hastalığına uğraması, hastalanması, tedavi süresinin uzaması veya iş göremezliğinin artması hallerinde geçici iş göremezlik ödeneği veya sürekli iş göremezlik geliri;

1. Ceza sorumluluğu olmayanlar ile kabul edilebilir bir mazereti olanlar hariç, sigortalının iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık nedeniyle hekimin bildirdiği tedbir ve tavsiyelere uymaması sonucu tedavi süresinin uzamasına veya iş göremezlik oranının artmasına, malûl kalmasına neden olması halinde, uzayan tedavi süresi veya artan iş göremezlik oranı esas alınarak dörtte birine kadarı Sosyal Güvenlik Kurumunca eksiltilmektedir.
2. Ceza sorumluluğu olmayanlar hariç, ağır kusuru yüzünden iş kazasına uğrayan, meslek hastalığına tutulan veya hastalanan sigortalının kusur derecesi esas alınarak üçte birine kadarı Sosyal Güvenlik Kurumunca eksiltilmektedir.
3. Kasti bir hareketi yüzünden iş kazasına uğrayan, meslek hastalığına tutulan, hastalanan veya Sosyal Güvenlik Kurumunun yazılı bildirimine rağmen teklif edilen tedaviyi kabul etmeyen sigortalıya, yarısı tutarında ödenmektedir.

• Tedavi gördüğü hekimden, tedavinin sona erdiğine ve çalışabilir olduğuna dair belge almaksızın çalışan sigortalıya geçici iş göremezlik ödeneği ödenmez, ödenmiş olanlar da yersiz yapılan ödeme tarihinden itibaren geri alınmaktadır.

İş kazasının süresinde sorumluları tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmemesi durumunda, sigortalıya yapılacak iş göremezlik ödenekleri bildirim tarihinden itibaren ödenmektedir.

7-SÜRESİNDE BİLDİRİLMEYEN SİGORTALILIKTAN DOĞAN SORUMLULUK

5510 sayılı Kanunun 23 ncü maddesi gereğince sigortalı çalıştırmaya başlandığının süresi içinde sigortalı işe giriş bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmemesi halinde, bildirgenin sonradan verildiği veya sigortalı çalıştırıldığının Sosyal Güvenlik Kurumunca  tespit edildiği tarihten önce meydana gelen iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık halleri sonucu ilgililerin gelir ve ödenekleri Sosyal Güvenlik Kurumunca ödenmektedir. Bu durumda Sosyal Güvenlik Kurumunca yapılan ve ileride yapılması gerekli bulunan her türlü masrafların tutarı ile gelir bağlanırsa bu gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değeri tutarı işverene ayrıca ödettirilmektedir. Yasal süre içerisinde bildirimde bulunmayan 4/1-b sigortalılarına bildirimde bulunulmayan sürede meydana gelen iş kazası, meslek hastalığı, analık halleri sonucu gelir ve ödenekleri Sosyal Güvenlik Kurumunca ödenmemektedir.

8-SONUÇ

Bir olayın iş kazası olarak değerlendirilmesinde işyeri kavramı yanında işyerinden sayılan yerlerin de gözönünde tutulması gerekmektedir. Ortaya çıkan olayın iş kazası olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceği konusunda karar yeri Sosyal Güvenlik Kurumu olduğundan iş kazası olabileceğine ilişkin en küçük şüphe olunan hallerde bile durumun Sosyal Güvenlik Kurumuna zamanında bildirilmesi sonradan sorumlulukla karşılaşmamak için büyük önem arzetmektedir.

Sigortalı çalıştırmaya başlandığının süresi içinde sigortalı işe giriş bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmemesi halinde, bildirgenin sonradan verildiği veya sigortalı çalıştırıldığının Sosyal Güvenlik Kurumunca  tespit edildiği tarihten önce meydana gelen iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık halleri sonucu ilgililerin gelir ve ödenekleri Sosyal Güvenlik Kurumunca ödense dahi yapılan ve ileride yapılması gerekli bulunan her türlü masrafların tutarı ile gelir bağlanırsa bu gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değeri tutarınınişverenlere ayrıca ödettirildiği unutulmamalıdır.

[1]Özer DEMİRDİZEN, “İş Kazası Sonucu Ölen Sigortalının Hak Sahiplerine Sağlanan Haklar Nelerdir?”, Yaklaşım, Sayı 257, Ankara

[2] Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin “Kurumun denetim ve kontrol ile görevlendirilmiş memurları” başlıklı 114 ncü maddesinde de Sosyal Güvenlik Kurumunun denetim ve kontrol ile görevlendirilmiş memurları, 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanununda belirtilen Sosyal Güvenlik Kurumu müfettişleri ile sosyal güvenlik denetmenleri olarak belirtilmiştir.